Χρειαζόμαστε μάθημα ψυχικής υγείας στα σχολεία;

Χρειαζόμαστε μάθημα ψυχικής υγείας στα σχολεία;

Η απάντηση είναι ένα τεράστιο, και εμφατικό ΝΑΙ. Η εκπαίδευση σχεδόν σε όλο τον δυτικό κόσμο ακόμα βασίζεται σε μια Βιβλική προσέγγιση στο θέμα. Χωρίζει τους ανθρώπους απλά σε καλούς και κακούς. Σε ένα δυισμό μεταξύ αυτών που αγαπάνε και αυτών που μισούν αφήνοντας ένα τεράστιο γκρι κενό στο ενδιάμεσο να αξιολογηθεί από εγκεφάλους που κανείς ποτέ δεν τους επισήμανε την ύπαρξη αυτού του ενδιάμεσου γκρι.

Καθώς οι κοινωνικές και οικονομικές μας σχέσεις γίνονται όλο και πιο αφηρημένες όλο και πιο εγκεφαλικές, καθώς η επικοινωνία με τα social media αρχίζει και μπαίνει σε μια φάση Borg (ψηφιακής) συλλογικότητας, καθώς ξεφεύγουμε όλο και πιο πολύ από το γεννητικό μας προγραμματισμό της αυστηρής αναπαραγωγής και της επιβίωσης, περνάμε περισσότερο χρόνο επεξεργαζόμενοι συναισθήματα και αφηρημένα μηνύματα που εκπέμπει ο ένας στον άλλον είτε σε επίπεδο εργασιακό, είτε σε επίπεδο συναισθηματικό ή απλούστερα και γενικότερα στην καθημερινή μας κοινωνική αλληλεπίδραση. Επαναλαμβάνω πως οι σχέσεις μας απλά δεν αφορούν πλέον την αναπαραγωγή και ένα πιάτο φαί. Έχουν να κάνουν περισσότερο με διαχείριση συναισθημάτων.

Είναι τότε λοιπόν κατά την διάρκεια αυτής της επεξεργασίας και ανταλλαγής μηνυμάτων που οι γκρίζες ζώνες του ανθρώπινου ψυχισμού διαμορφώνονται πιο έντονα είτε στον ρόλο του θύτη είτε στο ρόλο του θύματος. Άνθρωποι που έχουν εκπαιδευτεί να γράφουν χιλιάδες γραμμές κώδικά σε υπολογιστές, να σχεδιάζουν αεροπλάνα ή να εφευρίσκουν εμβόλια, παραμένουν νήπια ως προς την αξιολόγηση των συναισθημάτων και τον ενστίκτων τους. Το θύμα που υπακούει ακόμα σε μία εσωτερική παρότρυνση, σε ένα πρωτόγονο αίσθημα να προσφέρει και να στηρίξει τον συνάνθρωπο με όρους συλλογικής επιβίωσης της αγέλης, και ο θύτης που σε ρόλο κυνηγού θεωρει τα πάντα ένα παιχνίδι επιβίωσης και επιβεβαίωσής του. Αμφότεροι βιώνουν αυτά τα ένστικτα εκτός τόπου και χρόνου πλέον. Δεν υπάρχουν λιοντάρια, τέρατα και κακοκαιρίες έξω από τις σπηλιές, δεν υπάρχουν καν σπηλιές. Έτσι οι γκρίζες ζώνες αναπτύσσονται ανεξέλεγκτα και με την δικιά τους δυναμική, παραμένοντας όμως γκρίζες ως προς την διαχείριση και κατανόησή τους, δημιουργώντας μια ψυχική ουδέτερη περιοχή όπου τραύματα και διαταραχές προσωπικότητας συσσωρεύονται.

Κάπως έτσι ίσως εξηγείται η εκτίναξη των δεικτών κατάθλιψης και διαγνώσεων ψυχικών νόσων αλλά και η υποψία πως ακόμα βλέπουμε την κορυφή του παγοβουνου καθώς ταυτόχρονα υπάρχει και υποδιάγνωση. Δυστυχώς τα φαινόμενα αυτά αντιμετωπίζονται περιστασιακά και μόνο μετά από αυτήν την τυχαία διάγνωση, ενώ αγνοούμε τον Ελέφαντα στο δωμάτιο που είναι η πρόληψη. Αν η πρόληψη εντάσσονταν στην εκπαιδευτική διαδικασία θα μπορούσε να φτιάξει ανθρώπους που είτε θα ήξεραν πώς να αποφύγουν τοξικότητες ή να εξηγήσουν τις δικές τους εν τη γενέσει τους.

Σε προσωπικό επίπεδο εκτέθηκα δύο φορές στην ζωή μου στην τοξικότητα του ναρκισσισμού της σοσιοπάθειας και της οριακής διαταραχής χωρίς καν να γνωρίζω τα σημάδια τους. Μπήκα σε έναν πόλεμο στα 18 μου χρόνια όχι μόνο άοπλος αλλά και ανυποψίαστος, και έπρεπε να συμβεί μια πανδημία 25 χρόνια αργότερα και η αναπόφευκτη ομφαλοσκόπηση που σου επέβαλε ο εγκλεισμός, για να αρχίσω να υποπτεύομαι πού βρισκόμουν και πού βρισκόμαστε συνολικά ως κοινωνία στο επίπεδο κατανόησης και ερμηνείες περί των ενδότερων προθέσεων και κινήτρων των συνανθρώπων μας. Μακριά από το απλό δίπολο καλός/κακός.

Επαγγελματικά για παράδειγμα, πάλευα πάντα με την κατανόηση του "χαρισματικού" και κοινωνικότατου bullshitter που ως αφεντικό σε έκανε πάντα σκουπίδι, πάντα second guessing (αναδρομικές εσφαλμένες ερμηνείες των πράξεών σου βασισμένες σε κακοπιστία και υποθεσεις εκ του ασφαλούς) και σου φύτευε αμφιβολίες για τις ικανότητές σου με αποκλειστικό σκοπό μόνο τη δική του αναρρίχηση στο top 10 της ιεραρχίας. Λίγο ευκολότερα αλλά πάλι σαν χαμένος, αντιμετώπισα τις σεξουαλικές προκλήσεις θηλυκής αφεντικίνας που προσέφερε και περιέφερε ψυχανεμίσματα και φιλικές κουβεντούλες με “οφέλη” με σκοπό τη δημιουργία “κλειστής” ομάδας συνεργατών/εραστών που θα την έσπρωχναν στο επόμενο σκαλί της καριέρας της δουλεύοντας σαν τα σκυλιά με αντάλλαγμα ένα πήδημα. Η γνωριμία μου με λαούς σαν αυτούς της Νορβηγίας που κατά έναν περίεργο λόγο συλλογικά δεν κατέχουν την τέχνη του ψεύδους και συνεπώς δεν ερμηνεύουν τα κίνητρα του συνομιλητή τους με καχυποψία ήταν ακόμα μια έκπληξη. Η κατάληξή τους επενδυτικά και εργασιακα στον ρόλο “καλώς τα ναυτάκια τα ζουμπουρλούδικα” μαζί με τα υψηλά ποσοστά κατάθλιψης που αντιμετωπίζουν ως θύματα πλέον, καθώς και οι συνάδελφοι μου που κατέληγαν ψυχικά ράκη με προζακ χωρίς οικογένειες, θύματα των ορέξεων μακιαβελικών σοσιοπαθών, με έβαλαν στις πρώτες σκέψεις πως βγαίνουμε σε μια νέα κοινωνική πραγματικότητα εντελώς απροετοίμαστοι από την οποία λίγοι επιβιώνουμε με απλές αμυχές. Το ψέμα η εξαπάτηση και ο χειρισμός (manipulation) δεν είναι κάτι που αφορά τον κινηματογράφο ή κάποια υψηλά εταιρικά παιχνίδια που τα διαβάζουμε στην εφημερίδα. Είναι καθημερινή πρακτική σε ένα παιχνίδι ανθρώπινων σχέσεων που ξεπερνά τα οικονομικά οφέλη και έχει ρίζες στις βαθύτερες ψυχικές διαταραχές όπως αυτή της έλλειψης ενσυναίσθησης για παράδειγμα. Ακόμα χειρότερα, υπάρχει έντονη αντίσταση στην αποδοχή αυτής της πραγματικότητας. Οι άνθρωποι γενικά που δέχονται την ψυχολογική βία του ψέματος και της εξαπάτησης, είναι δύσπιστοι στο ότι αυτό που ζουν έχει εξήγηση σε κάτι πέρα από την δική του υπαιτιότητα. Έχουν εκπαιδευτεί στο δίπολο καλός/κακός που δεν επαρκεί να εξηγήσει πως ένα γλυκύτατο και ικανότατο πλάσμα μπορεί να ψεύδεται ασύστολα. Το φίλτρο της επιβίωσης πλέον από τα λιοντάρια και τα θηρία που συστέλει τον χρόνο αντίδρασης δεν υπάρχει γιατί δεν υπάρχουν θηρία. Καθώς ο χρόνος είναι άπλετος, οι επαναλήψεις των παιχνιδιών με την ψυχή μπορούν να παιχτούν όσες φορές είναι αναγκαίες και να τελειοποιηθούν με στόχο την ικανοποίηση πιο άυλων σκοτεινών και ανομολόγητων πόθων, πέρα του στομαχιού και της αναπαραγωγής.

Και όμως αν είχαμε διδαχθεί από το σχολείο πως ναι, πέρα από καλούς και κακούς, το απόλυτο κακό ή το απόλυτο καλό υπάρχουν και οι γκρίζες και ημι-σκοτεινές περιοχές των διαταραχών προσωπικότητας, του λανθάνοντα/συγκεκαλυμμένου ναρκισσισμού για να αναφέρω ένα παράδειγμα, εκεί που ο συνομιλητής μας δεν φταίει μεν αφού έτσι τον διαμόρφωσαν και λέει ψέματα ξεδιάντροπα με σκοπό να σε διαχειριστεί απολύτως συνειδητά. Αν είχαμε μάθει πως όταν μία σχέση μοιάζει σαν μια too good to be true διαφήμιση του AliExpress με έντονη και στα όρια του δράματος και της επικινδυνότητας αρχή, είναι ύποπτη σχέση. Πως μόλις ακούσεις πως “έχω την καρδιά μου” ή “έχω ένα μεγάλο μυστικό” που για να στο πω πρέπει να κάνεις bungee jumping από το παράθυρό μου, πρέπει να αρχίσεις να αραιώνεις. Αν είχαμε μάθει πως αν δεις κάποιον να χρειάζεται αλκοόλ για να κοινονικοποιηθεί ή σέρνεται κάτω με κρίσεις εγκατάλειψης δεν είναι απαραίτητα ντροπαλός η επειδή σε αγάπησε αλλά γιατί φοβάται το κενό αυτοεκτίμησης που τίποτα δεν μπορεί να γεμίσει μέσα του και τότε πρέπει να αρχίσεις να τρέχεις μακριά από την τοξικότητα. Πως αν δεν τρέξεις μακριά, θα μπλεχτείς σε ένα ατέλειωτο παιχνίδι αντικατοπτρισμών ευθύνης, με πολλά “φταις” που θα σε γεμίσουν ενοχές και θα σε μάθουν πως ομαλότητα είναι να ξέρεις να περπατάς πάνω σε τσόφλια αυγών χωρίς να κάνεις θόρυβο, αποκομμένος από φίλους και γνωστούς. Όταν θα έρθουν οι “επόμενοι” να γεμίσουν το κενό, εσύ θα είσαι ακόμα εκεί ως πολύτιμη ρεζέρβα ηθικής επιβεβαίωσης να γεμίζεις με ενοχές, απίστευτα ψέματα, πλειοδοσίες συναισθηματισμού και ικεσίες για οίκτο. Θα σου λέει “μην με πετάς” και “έφυγες νωρίς” και εσύ θα πνίγεσαι στην Βιβλική σου εκπαίδευση περί καλού/κακού “να βοηθήσεις” και να “κατανοήσεις” τα φταίω σου.

Αν είχαμε διδαχθεί από μικρά παιδιά πως η εγκατάλειψη και η αδιαφορία των γονιών μας μας ωθεί σε τρόπο λειτουργίας επιβίωσης και μας αφήνει τραύματα που χρειάζονται βοήθεια από ειδικούς για να φτιάξουν, ίσως ένα μικρό ποσοστό τοξικών υπό διαμόρφωση ατόμων να είχαν μυριστεί την αρχή του σπιράλ αυτοκαταστροφής που ξεκινούσαν και ίσως να είχαν γλιτώσει εκείνοι και να είχαν γλιτώσει και μερικοί από τους άλλους που τους ακολούθησαν στο σπιράλ αυτό.

Χρειαζόμαστε επειγόντως μαθήματα ψυχικής υγείας στα σχολεία λοιπόν. Τα παιδιά δεν σταματούν το σχολείο στην “7η” για να γυρίσουν στα χωράφια όπου κάποιος τσέλιγκας ή κάποια τσελιγκοπούλα θα τα δει στην ρεματιά και θα τα πάρει σε ένα σπίτι να κουβαλάνε ξύλα για το τσουκάλι ή να γεννοβολάνε έτσι ώστε να αλλάξει το διήγημα επιβίωσης και το ζητούμενο ζωής σε πιο απλά νοήματα. Έχουν στα χέρια τους άπειρο χρόνο και κοινωνικό, εικονικό/ψηφιακό και πραγματικό, χώρο να “δουλέψουν” να αναπτύξουν και να δοκιμάσουν κακοφορμισμένα τραύματα πάνω σε ανυποψίαστους σπέρνοντας δυστυχία και καταστροφή στο διάβα τους καθώς ενηλικιώνονται. Από αυτούς λίγοι τυχεροί θα τύχουν περίθαλψη, λιγότεροι θα την ολοκληρώσουν ενώ οι περισσότεροι θα επιβάλουν μια στρεβλή κανονικότητα στο σύνολο ως τοξικά αφεντικά, μοιραίες γυναίκες αράχνες ή bigger than life υποκριτές νάρκισσοι. Δεν αρκεί μια απλή αναφορά σε ένα βιβλίο της 2ας Λυκειου όπως του Παπανούτσου που θα ακολουθήσει την πρακτική της αποστήθισης ή του διαλείμματος ως “η ώρα του παιδιού” από τα υπόλοιπα “σοβαρά” μαθήματα. Έχουμε ήδη αποτύχει εκπαιδευτικά σε έναν παρόμοιο χώρο με την Αγωγή του Πολιτη γεννώντας τα τέρατα/πολίτες της τελευταίας 40ετίας ακολουθώντας αυτό το μοτίβο. Χρειαζόμαστε σοβαρά ζωντανά προγράμματα από ειδικούς που θα λειτουργούν ως συνεχής ψυχοθεραπεία και ψυχοπαρακολούθηση των μαθητών και του περιβάλλοντός τους και όχι από κάποιον θεολόγο ή βιολόγο που θα γεμίζει ώρες του ωρολόγιου προγράμματος. Θα τους μιλάνε στην γλώσσα τους αναλύοντας τα προβλήματα της ζωής τους, της ζήλιας που μπορεί να αισθάνονται, της εγκατάλειψης που μπορεί να βιώνουν είτε γιατί οι γονείς είναι καριερίστες είτε γιατί κατέβηκαν από τα βουνά. Αν η γενιά μου τώρα αντιμετωπίζει το πρώτο κύμα των ψυχικών προβλημάτων που δημιούργησε η μεταπολεμική βίαιη αστικοποίηση, η νέα γενιά ετοιμάζεται να αντιμετωπίσει μια νέα σειρά προκλήσεων από τα κοινωνικά δίκτυα, την πίεση που αυτά δημιουργούν με το ψεύτικο lifestyle του Avatar, τις διάφορες εκπομπές της κλειδαρότρυπας με ομάδες που επικρατεί η συναισθηματική και ενίοτε και η σωματική βία και το bullying για να αναφέρουμε μερικά. Δεν είναι αργά αλλά δεν έχουμε και άπλετο χρόνο στην διάθεσή μας.

* Ο κ. Ιωάννης Αναγνωστόπουλος είναι Head of Software and IT, Anatec Ltd και Former Vice President, JPMorgan Chase. Βρείτε περισσότερα κείμενα του εδώ