Κατανοώντας την τρομοκρατία αποδομούμε το φόβο του θανάτου

(Το άρθρο δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στο the book's journal, στις 2 Οκτωβρίου 2021. Βρείτε το εδώ)

Η δίκη των κατηγορουμένων τρομοκρατών για τις επιθέσεις στο θέατρο Μπατακλάν, που άρχισε πρόσφατα στη Γαλλία, φέρνει ξανά στο επίκεντρο το ζήτημα της ισλαμιστικής τρομοκρατίας. Δεν έχουμε πολλές φορές την ευκαιρία να δικάσουμε ισλαμιστές τρομοκράτες που πραγματοποίησαν επιθέσεις, γιατί είτε ήταν βομβιστές αυτοκτονίας είτε σκοτώθηκαν σε ανταλλαγή πυρών με τις αρχές ασφαλείας. Είναι λοιπόν μια ξεχωριστή στιγμή που έχει πραγματολογική ουσία, την απονομή της δικαιοσύνης, αλλά και συμβολισμούς. Τη δικαίωση των θυμάτων και των οικογενειών τους αλλά και την ίδια τη λειτουργία της δημοκρατίας.

Διαβάσαμε τα ρεπορτάζ για τον τρομοκράτη Σαλάχ Αμπντεσλάμ που εμφανίστηκε αμετανόητος και κήρυξε για μία ακόμη φορά το μίσος για τη ζωή και τη δημοκρατία. Πώς όμως αντιμετωπίζουμε εμείς, οι πολίτες των σύγχρονων κοινωνιών της διακινδύνευσης, τον τρομοκράτη που δικάζεται; Ποιος θυμάται σήμερα τι ειπώθηκε στη δίκη των μελών της Οργάνωσης 17 Νοέμβρη; Γιατί εκατοντάδες νέοι στάθηκαν πίσω από το πανό “Γεννήθηκα 17 Νοέμβρη” και υποστήριξαν το αίτημα του καταδικασμένου τρομοκράτη Δήμητρη Κουφοντίνα; Τι σημαίνει γι’ αυτούς σήμερα τρομοκρατία; Αυτά είναι ερωτήματα που πρέπει να απασχολούν όλες τις σύγχρονες κοινωνίες οι οποίες έχουν αντιμετωπίσει την τρομοκρατία και ζουν με την απειλή της. Υπάρχουν πολλές και διαφορετικές επιστημονικές προσεγγίσεις για τη μελέτη της τρομοκρατίας και της ριζοσπαστικοποίησης, ο συνδυασμός των οποίων μπορεί να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε καλύτερα το σύνθετο θέμα της τρομοκρατίας και να αναζητήσουμε το πώς μπορούμε να φτιάξουμε πολιτικές που να έχουν στην καρδιά τους την αντιμετώπιση των βαθύτερων αιτιών της. Αυτόν τον επιστημονικό και πολιτικό δρόμο ψάχνει η Ε.Ε. από το 2005, όταν η δική της απάντηση στην παγκόσμια τρομοκρατία ήταν η Στρατηγική για τη ριζοσπαστικοποίηση και τη στρατολόγηση τρομοκρατών. Πρέπει όμως να πάμε και πιο πέρα. Στις θυματοκεντρικές πολιτικές, που δεν έχουν στόχο να αναπαράγουν το τραύμα αλλά να ενδυναμώσουν το θύμα. Στις πολιτικές εξόδου, για κάποιον που έχει ριζοσπαστικοποιηθεί και θέλει να αφήσει πίσω του το μονοπάτι της βίας. Έξοδος σημαίνει απεμπλοκή - αποριζοσπαστικοποίηση - επανένταξη. Σε αυτό το πλαίσιο, η κοινωνική ψυχολογία μπορεί να μας δώσει χρήσιμες ερμηνευτικές εξηγήσεις και βάσεις για αποτελεσματικές πολιτικές. Σ’ αυτή την κατεύθυνση θα κινηθούμε σε αυτό το άρθρο, συνδυάζοντας την κοινωνική ψυχολογία με τις σπουδές για την τρομοκρατία.

Αποδομώντας την αναπαραγωγή του φόβου

Η έρευνα της Κοινωνικής Ψυχολογίας – σε σχέση με την εξέλιξη των τρομοκρατικών επιθέσεων και τον σχεδιασμό παρεμβάσεων υπέρ των θυμάτων τρομοκρατικής βίας – μπορεί σε γενικές γραμμές να χωριστεί σε δύο περιόδους: στην εποχή πριν από τις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου 2001 στις ΗΠΑ και στην ποιοτική διαφοροποίηση των επιθέσεων, μετά. Όσο κι αν οι δύο αυτές περίοδοι μοιράζονται κοινά χαρακτηριστικά, ταυτόχρονα διαφοροποιούνται σε σχέση με μια σημαντική παράμετρο που άρχισε να υπερισχύει σημαντικά μετά την 11η Σεπτεμβρίου: το θάνατο. Μπορεί, ευτυχώς, να μην είχαμε μία ακόμη επίθεση με το θανατηφόρο αποτύπωμα της 11ης Σεπτεμβρίου, αλλά είχαμε πολλές, μικρότερες «11ες Σεπτεμβρίου» και, πάνω απ’ όλα, είχαμε τη νιχιλιστική κουλτούρα του θανάτου. Του θανάτου ως ψυχοδραστικής μεταβλητής και ως απολυταρχικής ιδέας. Ως νέα κουλτού�